ایران دارای اقلیمهای مختلف و مناطق با آب و هوای متفاوت در فصول چهارگانه است.
معماری گذشته ایران با تکیه به تجربه و تکنیک ساخت به وسیله مصالح بومی، راه و روشهایی منطقی جهت برآورده شدن شرایط آسایش انسان ابداع نموده بود. با بررسی معماری سنتی این سرزمین می‌توان آن را معماری پایدار یا یکی از نمودهای معماری پایدار نامید. از مسائل مهم معماری پایدار توجه به موضوعات متفاوتی همچون اکولوژی، ارزانی، در دسترس بودن، سازگاری با محیط زیست و موارد دیگر است.
در ساختمان‌های سنتی همیشه استفاده از انرژی های ارزان و در دسترس مانند آفتاب، باد و نور مد نظر بوده‌است، به همین دلیل ساختمان‌ها در مناطق مختلف دارای پلان و قرارگیری متفاوتی جهت حداکثر استفاده از انرژیهای یاد شده می‌باشد.
امروزه این مسئله به دلایلی همچون افزایش قیمت زمین، افزایش جمعیت، افزایش قیمت مصالح، به وجود آمدن وسایل تهویه مطبوع، استفاده از انرژیهای فسیلی و … تا حد زیادی باعث تغییر روند معماری شده‌است. حال می خواهیم به بررسی مختصری درمورد خصوصیات معماری ایرانی در مناطق سرد و کوهستانی بپردازیم.
اقلیمهای سرد دارای میانگین دمای هوا در تابستان حداکثر حدود ۱۰ درجه و در زمستان کمتر از ۳ درجه سانتی گراد می‌باشند. این مناطق دارای زمستان‌های سرد و طولانی و زمین پوشیده از برف می‌باشند. نزولات جوی در اکثر مواقع میزان کمی برف و باران می‌باشد. در این مناطق نوسان دما در شب وروز و فصول مختلف سال زیاد است. در این مناطق با توجه به وجود هوای بسیار سرد و بادهای شدید، حداکثر استفاده از تابش آفتاب، حفظ گرمای ایجاد شده در بنا و … قرارگیری بناها دارای خصوصیات کلی به شرح زیر است:
خصوصیات فرمی بناهای سنتی در اقلیم سرد
روش‌های کنترل دما در ساختمان‌های واقع در اقلیم سرد
حرارت به سه روش تابش، همرفت و رسانش انتقال می‌یابد. برای کنترل دما در ساختمان باید راه‌های انتقال حرارت از درون به بیرون و همرفت و رسانش را کنترل کنیم. روش‌های رایج در جلوگیری از اتلاف انرژی و پدیدآوردن شرایط آسایش به شرح زیر می‌باشد:
عوامل مهم در استقرار بناهای واقع در اقلیم سرد
جهت‌گیری ساختمان
این عامل تعیین‌کننده مقدار جذب تابش آفتاب است. در این مناطق ساختمان در جهتی قرار می‌گیرد که بیشترین انرژی تابشی را در فصل زمستان دریافت کند.
قرارگیری ساختمان‌ها در مجاور یکدیگر
برای جلوگیری از اتلاف حرارت در این مناطق، ساختمان‌ها را در مجاورت یکدیگر می‌سازند تا سطح کمتری از بنا در مجاورت هوای آزاد قرار گیرد و در عوض سطوح رو به آفتاب بیشترین مقدار را دارند.
مصالح و رنگ آن‌ها در بنا
در این مناطق سطوح خارجی بنا را از مصالح با جذب حرارت زیاد و رنگ‌های تیره در نظر می‌گیرند. همچنین مصالح دارای ظرفیت حرارتی زیادی می‌باشند.
استفاده از اثر گلخانه‌ای
در این مناطق برای بهره‌وری بیشتر از تابش خورشید در قسمت آفتاب‌گیر بنا، راهروهایی با پنجره‌های بزرگ در نظر می‌گیرند تا بیشترین نور خورشید را وارد ساختمان نمایند. اشعه خورشید بعد از عبور از شیشه تغییر طول موج داده و نمی‌تواند از شیشه برگردد، در نتیجه دمای درون راهرو بالا رفته و دما به مصالح اطراف نفوذ می‌کند و باعث گرم شدن محیط اطراف می‌گردد.
جلوگیری از برخورد باد با بنا
برخورد باد با بدنه ساختمان باعث افزایش انتقال حرارت تولید شده در ساختمان می‌شود به همین دلیل تلاش می‌گردد تا جهت‌گیری ساختمان به نحوی باشد که حداقل سطح در مقابل باد قرار گیرد.
پایین بردن بنا از سطح معبر
استفاده از قسمت‌های بادپناه تپه یا کوه از راهکارهای رایج در این مناطق است.
برای ایجاد تهویه طبیعی در ساختمان ها با توجه به نوع منطقه آب و هوایی باید اصولی خاص از معماری را رعایت کرد که در گذشته به دلیل پیشرفته نشدن اجزا و دستگاه های صنعت تهویه خیلی بیش تر به این موضوع پرداخته شده است .
در حال حاضر در بیشتر بناهای تاریخی مشاهده می کنیم بدون نیاز به بکارگیری تهویه صنعتی ، هوای مطلوبی در محیط وجود دارد که ناشی از استفاده صحیح از علم معماری است.
پس می توان گفت با توجه بیشتر به این نوع معماری و به کارگیری صحیح علوم و فنون معماری سنتی ایران در ساخت و سازها، می توان تا حد زیادی از مصرف انرژی لازم برای گرمایش ساختمان در زمستان و سرمایش آن در تابستان جلوگیری کرد و اتلاف انرژی را تا میزان قابل توجهی کاهش داد. و قدمی موثر در حفظ منابع انرژی،حفظ محیط زیست برداشت.
